Στη μνήμη του παππού μου,
Ιερέα Καραγιάννη Πέτρου,
που καταγόταν από τον Καστανώνα.
Στις κατάφυτες πλαγιές της βόρειας Πίνδου, μέσα στα όρια της Δημοτικής Ενότητας Ανατολικού Ζαγορίου, του Δήμου Ζαγορίου και σε υψόμετρο 1030 μ. βρίσκεται ο Καστανώνας. Εκτείνεται σε μια περιοχή του Ζαγορίου (λέξη που σημαίνει «ο τόπος πίσω από το βουνό»), προσιτή σε όσους ψάξουν λίγο παραπάνω και εξερευνήσουν τις κρυφές γωνιές του πανέμορφου αυτού τόπου, για να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά του.
Η Ιστορία
Το χωριό έχει καεί δύο φορές. Αρχικά από τους Τούρκους το 1912, οι οποίοι πριν φύγουν έκαψαν 12 αρχοντικά. Στη 1 Γενάρη του 1944 η φωτιά τύλιξε και πάλι το χωριό, από τους Γερμανούς αυτή τη φορά. Κάηκαν τότε τα σπίτια όλα, οι εκκλησίες, το δημοτικό σχολείο, ακόμη και το αρχείο του χωριού, χωρίς όμως – ευτυχώς – να σκοτωθεί κόσμος. Γι΄αυτό και το μεγαλύτερο μέρος της αρχιτεκτονικής του δε σώζεται σήμερα, παρόλο που ξαναχτίστηκε χρηματοδοτούμενο από το «σχέδιο Μάρσαλ».
Σώζεται όμως ακέραια η ιστορία, η παράδοση, η αύρα από τη ζωή που πέρασε από τον τόπο αυτό. Σε μια επίσκεψη στο χωριό κάποιο περασμένο Φθινόπωρο, συναντήσαμε τον κύριο Καραγιάννη Ηλία, ο οποίος είναι μόνιμος κάτοικος του χωριού και έχει διατελέσει γραμματέας και πρόεδρος της κοινότητας. Του ζητήσαμε και μας μίλησε για όσα ο ίδιος έχει ζήσει όλη του τη ζωή στον Καστανώνα, για όσα θυμάται να του αφηγούνται οι παλιοί για την πραγματικότητα άλλων εποχών, όπως και για το πώς είναι η ζωή σήμερα εκεί πάνω.
Ο Καστανώνας, είναι ένα χωριό που ασκεί ιδιαίτερη γοητεία, αφενός λόγω της μοναδικής ομορφιάς του και αφετέρου γιατί αποτελεί ένα κομμάτι του Ζαγορίου σχεδόν άγνωστο στους περισσότερους. Ο κ. Καραγιάννης μας μίλησε για τη ζωή στο χωριό, έτσι όπως ο ίδιος την έχει βιώσει:
Από τη ζωή του χωριού…
«Πράγματι εδώ έζησα όλα μου τα χρόνια. Θυμάμαι τα «νυχτέρια» στα σπίτια όπου μαζευόμασταν με μούστο και κάστανα βραστά και βοηθούσαμε όλοι να ξεσπυρίσει ο κάθε νοικοκύρης τα φασόλια του. Εκεί ζωντάνευαν τα γεγονότα και οι ιστορίες από τα παλιά, ενώ ταυτόχρονα έπαιρνε σάρκα και οστά, διαμορφώνονταν η ζωή μιας περιόδου των χωριών της πατρίδας μας που ανήκει πλέον στη σφαίρα της νοσταλγίας.
Ο ερχομός του Σεπτέμβρη εδώ πάνω στο βουνό σηματοδοτούσε το επιστέγασμα του καλοκαιρινού μόχθου και την έναρξη των προετοιμασιών ενόψει του Χειμώνα που ερχόταν. Σταθμό, βέβαια, το μήνα αυτό αποτελούσε την όγδοη μέρα του η γιορτή της Παναγιάς, ημέρα γιορτής του χωριού.
Απέναντι από το χωριό, στην προσήλια πλαγιά, βρίσκονταν τα αμπέλια μας. Τέλη του Σεπτέμβρη γινόταν ο τρύγος, στον οποίο συμμετείχαν όλοι. Από τα σταφύλια έφτιαχναν τσίπουρο και κρασί, το οποίο σε παλαιότερες εποχές δεν ήταν όλο δικό μας. Όπως οι Τσελέπηδες (Τούρκοι) έπαιρναν το φόρο, έτσι υπήρχαν και οι κρασονόμοι, οι οποίοι μετρούσαν το καθαρό κρασί και φορολογούσαν ανάλογα.
Το χωριό, εκτός από τα υπόλοιπα αγροτικά προϊόντα που παρήγαγε (φασόλια, σταφύλια, πατάτες), εμπορεύονταν και τα κάστανα. Από το Ελατοχώρι ερχόταν καμιά εικοσαριά καραβάνια, αγωγιάτες με ζώα, τα έπαιρναν και τα κατέβαζαν στην περιοχή της Σκάλας και τα πουλούσαν. Τα κάστανα ήταν τόσα πολλά που περίσσευαν και για τους ξένους, οι οποίοι μπορούσαν να μαζέψουν όταν γινόταν το λεγόμενο «μπορμπολόι», μετά το πανηγύρι των Αγίων Αναργύρων.
Στα βουνά που περιτριγύριζαν το χωριό ανθούσε η κτηνοτροφία, κυρίως γίδια, αφού ο τόπος την εποχή εκείνη ήταν γυμνός, όσο κι αν φαίνεται παράξενο σήμερα. Είχε δάσος αραιό και νοικιάζαμε τον τόπο στους σκηνίτες (νομάδες).
Η φιλοξενία…
Από το χωριό περνούσε πολύς κόσμος, μιας και η ζωή τα χρόνια εκείνα ήταν οργανωμένη στους πυρήνες της περιφέρειας, δηλαδή το κάθε μικρό ή μεγαλύτερο χωριό. Για όλους υπήρχε χώρος φιλοξενίας: οίκημα διαμονής για τον γανωτζή, ο οποίος ερχόταν από τη Θεσπρωτία, για τον πεταλωτή, τον σαμαρά, οι οποίοι ερχόταν για λίγες ημέρες και έφευγαν.
Για τους διερχόμενους, οι οποίοι ξεμένοντας δεν είχαν πού να διανυκτερεύσουν, υπήρχε το «Αμειλικό», όπως ονομαζόταν ο χώρος φιλοξενίας τους. Και σήμερα όποιος ξένος βρεθεί στον Καστανώνα, θα βρει το καλωσόρισμα και τις ανοιχτές πόρτες που επιτάσσουν οι κανόνες της φιλοξενίας, παρόλο που αυτή δεν είναι οργανωμένη με την έννοια και τους όρους που υπαγορεύει ο «τουρισμός». Εξάλλου, ξενώνες υπάρχουν δύο στη διπλανή Δόλιανη και ένας υπό κατασκευή στο Μακρίνο.
Όπως ειπώθηκε νωρίτερα, μέσα στον Σεπτέμβρη έπρεπε να γίνουν και οι προετοιμασίες του Χειμώνα, λάδι, αλεύρι, πετρέλαιο για φωτισμό και θεωρούνταν καθυστερημένος όποιος δεν προλάβαινε και τον «έπιανε» ο Οκτώβριος.
Οι δριμείς Χειμώνες των παλαιότερων εποχών, για όσο διάστημα κρατούσαν τα χιόνια και το κρύο, δεν επέτρεπαν πλέον τις δουλειές. Σταματούσε και η υλοτομία χρήσιμης (όχι καύσιμης) ξυλείας, η οποία ήταν βασική ασχολία των κατοίκων. Ας σημειωθεί εδώ, πως το 1952 ιδρύθηκε από μέλη του χωριού ο Δασικός Συνεταιρισμός. Αυτό που έμενε στη ζωή της χειμερινής περιόδου, δεν ήταν μόνο οι δυσκολίες, αλλά και οι επισκέψεις στα σπίτια των χωριανών, η ζεστασιά της μασίνας, το γλέντι της αποκριάτικης φωτιάς (της «κριτσιλάκας»), και βέβαια το κυνήγι.
Το κυνήγι τότε και τώρα…
Το κυνήγι είχε διάσταση κοινωνική και διεξάγονταν από τις ομάδες και όχι ατομικά. Τα θηράματα που κυνηγούσαμε τα παλιά εκείνα χρόνια ήταν οι λαγοί, και πολύ παλιότερα τα ζαρκάδια και τα αγριόγιδα. Τα αγριόγιδα βρισκόταν ψηλά στην «Κούστα», στο λεγόμενο «τριεθνές», καθώς ανήκει στον Καστανώνα, το Μακρίνο και το Τσεπέλοβο.
Υπήρχαν και αγριογούρουνα, τα οποία πλησίαζαν στο χωριό κυρίως όταν ο ώριμος καρπός έπεφτε και γέμιζε το έδαφος κάτω από τις καστανιές. Το χτύπημα ενός τέτοιου θηράματος είχε την αξία του, δεδομένου πως ήταν τότε πολύ λιγότερα απ’ ότι σήμερα, αλλά και η συμπεριφορά τους πλησίαζε περισσότερο στα άγρια ζώα του βουνού. Ήταν δηλαδή καχύποπτα και δύσκολα, όπως ήταν κάποτε και οι αρκούδες.
Τα συκώτια και τον πατσά τα τρώγαμε στο σπίτι όποιου κυνηγού σκότωνε το αγριογούρουνο. Εκεί γινόταν το γλέντι, το οποίο ακολουθούσε το κυνήγι που στέφονταν από επιτυχία. Τι να πρωτοθυμηθώ! Να, μεταφέρθηκα νοερά σ’ εκείνο τον περασμένο τόπο και χρόνο, τον διαφορετικό από το σημερινό, σ’ εκείνο τον κόσμο που κοντεύουμε στη δίνη της καθημερινότητας να ξεχάσουμε κι εμείς οι ίδιοι πως κάποτε υπήρξε στα χωριά μας…
Η παράδοση αυτή του κυνηγιού συνεχίζεται φυσικά και σήμερα στο χωριό, όπως και σ’ όλα τα ζαγοροχώρια. Το σημερινό κυνήγι έχει χαρακτηριστικά που κληροδοτήθηκαν από εκείνη την αρχέτυπη διαδικασία. Όπως γενικά τη ζωή των ζαγορισίων, έτσι κι αυτό το διακρίνει η τάξη και η νοικοκυροσύνη, η πειθαρχία στις παρέες, ο σεβασμός και η προσοχή στην ασφάλεια όλων. Μοιάζουν κι αυτοί οι σημερινοί κυνηγοί με εκείνους τους παλιούς των φωτογραφιών και των αναμνήσεων, μ’ εκείνους τους «μύστες» που εξερευνούσαν το «άβατο» του τόπου «πίσω από το βουνό».
Μάλιστα έρχονται στα μέρη μας και πολλοί επισκέπτες, είτε για κυνήγι, είτε απλά για να ανακαλύψουν τι είναι αυτό που, όπως ακούνε, κάνει αυτό τον τόπο τόσο ιδιαίτερο και ξεχωριστό.
Σήμερα
Τώρα υπάρχουν στο χωριό 15 – 20 κάτοικοι, οι οποίοι αυξομειώνονται ανάλογα με την εποχή του χρόνου. Σήμερα, για μας που επιμένουμε να ζούμε πάνω στα βουνά, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η ζωντάνια του παρελθόντος παραχώρησε τη θέση της στη μοναξιά, παρόλο που προσπαθούμε, με την παρουσία μας εδώ, να κρατήσουμε οτιδήποτε ζωντανό μπορεί να διαφυλαχτεί, απ’ όλα εκείνα που έδωσαν πνοή σ’ αυτόν τον τόπο. Άλλωστε, όπως γνωρίζουμε όλοι, η οργάνωση της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και γενικά της ζωής πια, δεν είναι όπως εμείς την έχουμε ζήσει, οργανωμένη σε επίπεδο χωριού και οικιακής βάσης.
Όμως, ας μου επιτραπεί, επειδή ο Καστανώνας δεν προβάλλεται συχνά, με την ευκαιρία αυτής της αναφοράς, να αποδώσουμε την τιμή μιας μικρής μνημόνευσης σ’ αυτούς που μόχθησαν, εργάστηκαν και πρόσφεραν ό,τι μπόρεσαν, ώστε να λειτουργήσει η κοινότητα με τους θεσμούς της, παλιότερα το παρθεναγωγείο, την προίκα των κοριτσιών, τον μισθό του παππά και του δάσκαλου. Σ’ αυτούς, είτε ευεργέτες – είτε απλοί κάτοικοι – γνωστοί ή άγνωστοι, σε όλους όσους κατάγονται από αυτό τον τόπο και που με την ονομαστική αναφορά φοβάμαι μήπως αδικήσω κανέναν ξεχνώντας τον, και που στο πέρασμά τους άφησαν τα ίχνη τους στα καλντερίμια, στο μεσοχώρι του χωριού, στα μονοπάτια του βουνού, μα πάνω απ’ όλα στις ψυχές και τη μνήμη όσων τους γνωρίσαμε…»
Η ιστορία του ονόματος …
Το όνομα του Καστανώνα πριν την 1/4/1927, ήταν «Δραγάρι». Για την προέλευση του παλιού του ονόματος υπάρχουν διιστάμενες απόψεις. Από τη μια μεριά η άποψη όσων υποστηρίζουν ότι η ονομασία του χωριού είναι σλάβικης προέλευσης και σχετίζεται με τη ρίζα dragar-, που είτε σημαίνει «ο Δερβεντζής», αυτός δηλαδή που ελέγχει το πέρασμα, είτε σημαίνει «ο αγαπητός» (Κ. Οικονόμου).
Από την άλλη, ο Γ. Β. Σωτήρης, σε έμμετρη ιστορία του Ζαγορίου γράφει:
«…Δρουγγάρ χωρίον παλαιόν, με δέντρα κυκλωμένον
Δρουγγάρης ο Βυζαντινός, Έλλην έχει κτισμένον.»
Ο Λ. Ι. Βρανούσης που μας διασώζει το στιχούργημα σχολιάζει ότι «το χωριό Δραγάρι το ’χτισε ο Βυζαντινός Δρουγγάρης, που συνόδευε τον Αλέξιο Κομνηνό στην εκστρατεία του κατά των Νορμανδών (1081 μ.Χ.)». Με την άποψη αυτή συντάσσεται και ο Αν. Δ. Βλαχόπουλος, ο οποίος αναφέρει πως «η ονομασία της κοινότητας Δρουγγαρίου έχει βυζαντινή προέλευση» και προσθέτει και αυτός πως ιδρυτής της ήταν ο βυζαντινός αξιωματούχος, ο χιλίαρχος Δρουγγάριος Μ., που συνόδευσε τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό στην εκστρατεία του ενάντια στον Βοημούνδο και στον οποίο οφείλει και την αρχική ονομασία της.
Ο αξιωματούχος αυτός λόγω των τραυμάτων και της προχωρημένης ηλικίας του, αφού πήρε άδεια, αποκόπηκε από το υπόλοιπο στράτευμα, το οποίο είχε σταθμεύσει για ανάπαυση και ανασύνταξη στον Κόζακο Ζαγορίου, όπου έχτισαν και τη βρύση Κομνηνού, αποκαλούμενη «Βασιλόβρυση». Με εικοσιπέντε στρατιώτες του και συζύγους από τα γειτονικά χωριά, έχτισε σπίτια και ίδρυσε το χωριό με την αρχική ονομασία «Δρουγγάριον», όνομα το οποίο «διεστράφη από αιώνων, προφερόμενον Δραγάριον» από μετανάστες κατοίκους του στη Ρουμανία.
Και το 1927 όπως αναφέρθηκε μετονομάστηκε σε «Καστανώνας», αφού βρίσκεται «εν μέσω καστανεών, έχον κλίμα υγιεινόν και ύδωρ ελαφρότατον» όπως μας αναφέρει ο Ι.Λαμπρίδης.
Ευχαριστίες
Θερμές ευχαριστίες: εκτός από τον θείο μου κ. Ηλία Καραγιάννη και στην κα Σπυροπούλου Ελισάβετ, που μας άνοιξαν τα σπίτια, τα αρχεία και τις αναμνήσεις της ζωής τους!
